काँक्राको बीउले फेरियो सल्यानवासीको जीवन
गत वर्ष ४७ किलो काँक्राको बीउ बेचेका सल्यानका हरिप्रसाद आचार्यले यसपालि क्षेत्रफल बढाएर काँक्रो लगाएका छन् । ‘बजारको समस्या नभएको र हातहातै पैसा आउने काँक्रो खेती गर्न सजिलो पनि छ’ आचार्यले भने, ‘परार सालसम्म प्रतिकिलो ६ हजार ५०० मूल्य रहेको काँक्राको बीउको मूल्य गत साल प्रतिकिलो १० हजार रुपैयाँ भएको थियो ।’
मूल्य बढ्न थालेपछि ताजा तरकारीको विकल्पमा बीउका लागि काँक्रो खेतीको क्षेत्रफल बढाएको आचार्यले बताए ।
करिब ८५ जना कृषक व्यावसायिक रूपमा काँक्राको बीउ उत्पादनमा संलग्न छन् । गण्डकी प्रदेशको बीउ–बिजन गुणस्तर केन्द्रको निगरानीमा बीउ उत्पादन र गुणस्तर परीक्षण गरी बजारमा पठाउने गरिन्छ ।
– गाउँमै आम्दानी भइरहेकाले विदेशिने सोच नपलाएको बताउँछन् सल्यानका ३३ वर्षीय तिलक रिजाल । ‘खाडी मुलुक र भारतको तुलनामा यहीं खेती गरेर मनग्य कमाउन सकिन्छ’ उनले भने, ‘सडक, सिंचाइ र बजारको सुविधा छ । गाउँका अरू युवाहरू पनि विदेश नगई खेतीमा लाग्नुभएको छ । विदेशमा दुःख पाएर फर्किएकाहरू तरकारी खेतीबाट सफल भएका छन् ।’
तुलसी, शिला, अर्जुन, हरिप्रसाद, तिलक जस्तै सल्यान गाउँका सबैले बीउ उत्पादनका लागि पछिल्लो दुई दशकयता ‘भक्तपुर लोकल’ जातको काँक्रो खेती गर्दै आएका छन् । ३० वर्षअघि कृषि अनुसन्धान केन्द्र लुम्लेले सल्यान फाँटमा रहेको भीमलाल शर्माको खेतमा बीउका लागि काँक्राको परीक्षण खेती गरेको थियो ।
यहाँको काँक्राको बीउ गुणस्तरीय र स्वस्थ हुने परीक्षणबाट पुष्टि भएपछि अहिले सल्यानको फाँटैभरि काँक्रोखेती गरिएको छ । काँक्रोबाट गाउँको आर्थिक प्रगति भएको छ । करिब ५०० रोपनी क्षेत्रफलमा फैलिएको सल्यानको फाँटमा अहिले सबैले काँक्रो खेती गरेका छन् ।
वार्षिक ३ करोडको काँक्राको बीउ बिक्री
अगुवा कृषक एकनारायण पौडेलले गत वर्ष सल्यानबाट ३ करोड मूल्य बराबरको तीन मेट्रिक टन काँक्राको बीउ बिक्री भएको जानकारी दिए । ‘गत वर्ष मूल्य बढेकाले यसपालि कृषकले बीउ उत्पादनका लागि काँक्रो खेतीको क्षेत्रफल बढाएका छन्’ उनले भने, ‘मौसमले साथ दियो भने आठ क्विन्टल बीउ उत्पादन हुने अनुमान छ ।’
करिब ८५ जना कृषक व्यावसायिक रूपमा काँक्राको बीउ उत्पादनमा संलग्न छन् ।
सल्यानमा करिब १५० घरपरिवारको बसोबास छ । गण्डकी प्रदेशको बीउ बिजन गुणस्तर केन्द्रको निगरानीमा बीउ उत्पादन र गुणस्तर परीक्षण गरेर बजारमा पठाउने गरिएको अगुवा कृषक पौडेलले बताए ।
जेठमा हुने आकाशे वर्षा काँक्राको बीउका लागि प्रतिकूल मानिन्छ । चर्को घामको तापले काँक्रो पाक्न र बीउ निकाल्न सजिलो हुन्छ । जेठ महिनाको सुरुवातसँगै दैनिकजसो भएको वर्षाले यसपालि काँक्राको बीउ उत्पादन प्रभावित बनाउने कृषकहरूको चिन्ता छ ।
फागुनमा काँक्रोको बिरुवा रोपेका कृषकहरू हिजोआज बीउ निकाल्न व्यस्त छन् । खेतका गह्रा पाकेर पहेंलै भएका काँक्राले भरिएका छन् । जेठको दोस्रो हप्तादेखि अन्तिमसम्म काँक्राको बीउ निकाल्ने गरिन्छ ।
पाकेका काँक्रालाई दुई चिरा पारेर हातको औँलाले अमिलो रस सहितको बियालाई भाँडामा खसालिन्छ । टिपेको एक दिनपछि निकालेको बियालाई २४ घन्टासम्म बोरामा बन्द गरेर राखिन्छ । त्यसपछि सफा पानीले धोएर चर्को घाममा सुकाएपछि बीउ तयार हुन्छ । बीउको गुणस्तर कायम राख्न सुरक्षित रूपमा भण्डारण गरेर राख्नुपर्छ ।
काठमाडौं, पोखरा लगायत देशका विभिन्न ठाउँका एग्रोभेट पसल तथा कम्पनीहरूले सल्यानको काँक्राको बीउ खरिद गरेर देशभरका कृषकहरूलाई बिक्री गर्छन् । बीउ उत्पादनका लागि मूल बीउ खेती गरिन्छ ।
एकनारायण पौडेल, कृष्ण पौडेल (इन्द्र), टुङ्गनाथ शर्मा, रेशमलाल शर्माले काँक्राका बीउको बजारीकरण गर्छन् । सल्यानमा उत्पादन भएको बीउ एग्रोभेटहरूले खेती गर्नका लागि कृषकहरूलाई बिक्री गर्छन् ।
जीवनस्तर परिवर्तन
सल्यानका बासिन्दा र बीउ उत्पादन कृषक समेत रहेका जलजला गाउँपालिका–७ का वडाअध्यक्ष टुङ्गनाथ आचार्य खरिदार, सुब्बा सरहका कर्मचारीको तुलनामा सल्यानका बीउ उत्पादक कृषकको जीवनस्तर राम्रो रहेको बताउँछन् ।
‘काँक्रो, आलु र अन्य तरकारी खेतीले सल्यानका बासिन्दालाई घरखर्च चलाउनकै लागि मासिक ३०÷४० हजार कमाउन साउदी–कतार जान परेको छैन’ उनले भने, ‘खरिदार, सुब्बा तहको सरकारी जागिरे भन्दा यहाँका कृषकको जीवन सहज छ ।’
गाउँघरमा पाइने स्थानीय र भक्तपुरे लोकल जातको काँक्रोको स्वादमा त्यति धेरै भिन्नता हुँदैन । रसिलो, स्थानीय जातको जस्तै स्वाद र चाम्रोपना भक्तपुरे काँक्रोको विशेषता भएको आचार्यले बताए ।
काँक्रो, आलुको बीउ र तरकारीबाट सल्यानमा वार्षिक पाँच करोड बढीको कारोबार हुने वडाअध्यक्ष आचार्य बताउँछन् । काँक्रो बाहेक सल्यानका कृषकले आलुको बीउ पनि उत्पादन गर्छन् । यस वर्ष यहाँबाट ८४३ बोरा आलुको बीउ उत्पादन भएको छ ।
व्यावसायिक खेती मार्फत गाउँमै रोजगारी सिर्जना भएको छ । आफ्नो जग्गा हुनेले आफ्नै र नहुनेले विदेश, काठमाडौं, पोखरामा बस्नेहरूको जग्गा भाडामा लिएर व्यावसायिक खेती गरेका छन् ।
दलित समुदायका सात जनाले जग्गा किनेरै काँक्रो खेती गरेका छन् । सल्यान फाँटमा पहिला दलित समुदायका तीन परिवारको जग्गा भएकोमा हालै ३ परिवारले किनेका वडाध्यक्ष शर्माले बताए । व्यावसायिक कृषि उद्यमबाट भएको आम्दानीबाट सल्यानवासीले सन्तानलाई राम्रो कलेजमा पढाएका छन् ।
पछिल्लो १०-१२ वर्षको अवधिमा सल्यान सहित जलजला गाउँपालिका–७ बाट सरकारी सेवामा १२ जना अधिकृत भएका छन् । निजामती सेवाको खरिदार, सुब्बा र सामुदायिक विद्यालयको शिक्षक, सेना, प्रहरीमा प्रतिस्पर्धा गरेर जागिर खानेहरूको संख्या पनि बढेको छ ।
आफ्नो जग्गा–जमिन नहुने सल्यानका दलितहरू रोजगारीको खोजीमा बेनी, मिलनचोक र पोखरामा बसाइँसराइ गरेका थिए । गाउँमा भएकाहरू आफैं कृषि उद्यममा जोडिएका छन् । आफंैले उद्यम नगर्नेहरूले कृषि फार्ममा रोजगारी पाएका छन् । गाउँमै आयआर्जनको अवसर सिर्जना भएपछि सल्यानबाट पछिल्लो समय बसाइँसराइ रोकिएको वडाध्यक्ष आचार्यले बताए । कुनै बेला यहाँका युवा घरायसी खर्च जुटाउनकै लागि विदेश जान्थे तर, हिजोआज त्यो बाध्यता छैन ।
सिँचाइ सुविधासँगै व्यावसायिक खेतीको सुरुवात
सल्यान गाउँमा कृषि उद्यमशीलताको विकास २०५३ सालमा निर्माण भएको सल्यान सिंचाइ आयोजनाले गरेको हो । सिंचाइ सुविधा हुनुअघि सल्यानका बासिन्दा खेतबारीमा परम्परागत धान, मकै, गहुँ र कोदो खेती गर्थे । खेतीका लागि आकाशे वर्षामा निर्भर थिए । बाह्र्रै महिना सिंचाइ सुविधा भएपछि सल्यानका कृषकहरूले करिब १५ वर्ष तरकारी खेती गरे ।
म्याग्दीको सदरमुकाम बेनी बजार र बाग्लुङमा बन्दा, काउली, गोलभेंडा, आलु, खुर्सानी, साग, मुला, गाँजर, सिमी, भान्टा लगायत मौसमी तथा बेमौसमी तरकारी सल्यानका कृषकले पुर्याउँथे । २०६५ सालमा कच्ची सडक पुग्नुअघि सल्यानका कृषक एकाबिहानै डोकामा तरकारी बोकेर बेनी र बाग्लुङ पुग्थे ।
